ผางประทีปกับฮีตฮอยบ้านเฮา

ต๋ามผามประทีปถวายเป๋นพุทธบูชา

มีเรื่องเล่าตามคัมภีร์อานิสงส์ผางประทีปกล่าวถึงที่มาของผางประทีปว่าพระพุทธเจ้าห้าพระองค์ได้แก่ พระกกุสันธะ พระโกนาคมนะ พระกัสสปะ พระโคตม(พระพุทธเจ้าองค์ปัจจุบัน) พระศรีอริยะเมตไตรพระพุทธเจ้าทั้งห้าพระองค์ได้ถือกำเนิดจากแม่กาเผือกและวันหนึ่งขณะที่แม่กาออกไปหาอาหารได้เกิดพายุทำให้ไข่ทั้งห้าฟองของแม่กาเผือกถูกพัดตกจากรังไหลไปตามแม่น้ำ มีแม่ไก่ แม่นาค แม่เต่า แม่โค และแม่ราชสีห์เก็บไปเลี้ยง เมื่อไข่ทั้งห้าฟองฟักออกมาเป็นมนุษย์เป็นเพศชาย และได้บวชเป็นฤษีทั้งห้าองค์ เมื่อฤษีทั้งห้าได้พบกัน จึงไต่ถามถึงมารดาของแต่ละองค์ แต่ละองค์ก็ตอบว่า แม่ไก่เก็บมาเลี้ยง แม่นาคเก็บมาเลี้ยง แม่เต่าเก็บมาเลี้ยง แม่โคเก็บมาเลี้ยง และแม่ราชสีห์เก็บมาเลี้ยง ฤษีทั้งห้าองค์จึงสงสัยว่า แม่ที่แท้จริงของตนเป็นใคร จึงพากันอธิษฐานขอให้ได้พบแม่ด้วยคำอธิษฐาน จึงทำให้พกาพรหมผู้เป็นแม่ได้แปลงกายเป็นกาเผือกบินลงมาเล่าเรื่องในอดีตให้ฤษีทั้งห้าฟัง และได้บอกว่าหากคิดถึงแม่ ให้นำด้ายดิบมาฟั่นเป็นตีนกาจุดเป็นประทีปบูชาในวันยี่เป็ง ด้วยอานิสงส์แห่งการถวายประทีปตีนกา จึงทำให้ได้ตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้าทั้งห้าพระองค์ (ที่มา: ประเพณีล้านนา)

ผางประทีป

ผางประทีป เป็นเครื่องสักการบูชาในพระพุทธศาสนา คำว่า ผาง คือ ภาชนะดินเผาคล้ายถ้วยเล็กๆ ใช้เป็นถ้วยสำหรับใส่ขี้ผึ้งหรือน้ำมันและไส้ของประทีปที่ทำมาจากเส้นฝ้าย ส่วนคำว่า ประทีป คือแสงสว่าง  ลักษณะของผางประทีปแต่ละพื้นที่ก็จะมีความแตกต่างกันบ้านตามยุคสมัยและความคิดสร้างสรรค์ของช่างแต่โดยทั่วไปมักจะทำเป็นเหมือนอ่างเล็กๆ มีใส้เทียนและเทียนขี้ผึ้งอยู่ด้านใน ในประเพณีวันลอยกระทงหรือประเพณีเดือนยี่เป็งของชาวล้านนา ซึ่งจะเริ่มมีขึ้นในวันที่ 14 ค่ำ เดือนยี่ มีความเชื่อที่เกี่ยวข้องกับผางประทีปโดยมีการเทศน์ธรรมของพระสงฆ์ในกัณฑ์ “อานิสงส์ผางประทีป” ในช่วงพลบค่ำ ซึ่งเป็นการเทศน์ที่กล่าวถึงผลแห่งกุศลที่ได้จากการจุดประทีปบูชา หลังจากนั้นจะมีการจุดผางประทีปโคมไฟตามบ้านเรือนเรียงรายตามรั้วบ้านตามหน้าบ้านสว่างไสวสวยงามและโดยเฉพาะที่วัดชาวบ้านจะร่วมกันจุดผางประทีปหน้าพระประธานและในคืน 15 ค่ำ ชาวบ้านจะมีกาบกล้วยตัดเป็นท่อนหรือทำเป็นกระทงสำหรับวางผางประทีปแล้วจุดประทีปให้ลอยไปตามน้ำ สมัยผู้เขียนเป็นเด็กพ่ออุ้ยเคยบอกว่า “การจุดประทีปโคมไฟในเดือนยี่เป็งเป๋นการบูชาพระรัตนตรัย จะได้อานิสงส์ยะหื้อมีปัญญาเฉลียวฉลาดชีวิตเจริญรุ่งเรืองเหมือนแสงสว่างของผางประทีป นอกจากนั้นยังเป๋นพุทธบูชา”